Wat Phu được nhân dân địa phương gọi là Chùa Núi theo nghĩa gốc của từ này (Wat: chùa, Phu: núi). Wat Phu nằm dưới chân ngọn núi thiêng Phu Kậu cao 1600m có ngọn giống như một Linga khổng lồ. Đây là ngôi đền mang nhiều dấu ấn văn hóa Hindu trên khu vực sông Mê Kông và cổ xưa nhất ở Lào. Nhiều tài liệu cho rằng Wat Phu được xây dựng suốt 300 năm, từ thế kỉ thứ V đến thế kỉ thứ VIII do những người thợ Khmer thuộc Vương triều Yashovarman I thi công. Điều đặc sắc ở đây là lưu giữ nhiều giá trị văn hóa và lịch sử của đất nước Lào nói riêng và ba nước Đông Dương nói chung. Nhiều nghiên cứu cho thấy Wat Phu-Angkor Wat-Mỹ Sơn có nhiều nét tương đồng và trùng hợp về kiến trúc, nghệ thuật xây dựng, trang trí, văn hóa. Thậm chí có phát hiện thú vị rằng trên bản đồ thế giới Wat Phu và Mỹ Sơn nằm trên một trục thẳng, chỉ lệch nhau 01 vĩ độ. Người ta hy vọng rằng sẽ tìm thấy con đường di sản Angkor-Wat Phu-Mỹ Sơn.
Lối vào đền là hai hàng Linga thẳng tắp như hai hàng tiêu binh. Mỗi Linga lắp trên một bệ đá hình Yoni tượng trưng cho sự sinh sôi, nảy nở và nguồn sống vô tận của thần Shiva. Ngay cổng chính là hai ngôi đền ở vị trí thấp nhất trong quần thể kiến trúc. Cả hai đều hướng về phía Đông, nơi dòng Mê Kông cuồn cuộn chảy. Đây là nét đặc biệt của các đền chùa ở Lào cũng như Angkor Wat, Mỹ Sơn: đều hướng về các dòng sông. Hai ngôi đền được xây bằng gạch xen lẫn đá sa thạch giống như các tháp Chăm ở Việt Nam. Nhìn những tảng sa thạch nặng hàng tấn, được lắp ghép với nhau bằng những mộng đá tinh xảo, chạm khắc công phu, hoa văn tuyệt đẹp mới thấy hết trí tuệ và tài năng của người xưa.
Đường dẫn lên các ngôi đền bên trên là hàng trăm bậc tam cấp bằng đá chạm hoa văn đẹp mắt, cao hun hút dẫn vào đền chính nằm bên, tạo ra một không khí thâm u, huyền ảo. Những gốc đại có đường kính khoảng 1 mét, hình thù kì dị, những bộ rễ sần sùi như thần rắn bám sâu vào lan can đá hai bên như vật chứng hùng hồn Wat Phu đã ngàn năm tuổi.
Chính giữa sân thượng là đền thờ Shiva. Tuy diện tích của ngôi đền không lớn nhưng việc xây dựng và trang trí ngôi đền hết sức kì công. Trên các chân đế, cột, xà ngang của ngôi đền là các phù điêu kể về các thần linh trong Hindu giáo như thần Kirishna giết Kaliya, thần Vishnu cưỡi trên linh vật Garuda, Indra trên Aivarata... Tất cả đều tuyệt đẹp, tinh xảo. Bên phải ngôi đền Shiva là đền thờ Tam vị nhất thể (Brahma-Vishnu-Shiva) được trang trí đơn giản hơn nhiều. Có lẽ Hindu giáo đến Lào đã phai nhạt màu sắc và không còn ở vị thế độc tôn (?)
Đền trung tâm là một đền thờ Phật. Nó được xây trên nền móng vững chắc gồm bảy bậc đá. Trụ và mặt tiền ngôi đền trung tâm được trí khá công phu. Những phù điêu tạc các thần linh cầm gươm bảo vệ, các apsara múa say mê. Các xà ngang bằng đá sa thạch chạm các hình thù, hoa văn đẹp mắt, qua hàng ngàn năm mà các đường nét còn sống động kì lạ. Phía trong ngôi đền là tượng Phật bằng đá cao gần ba mét. Tượng Phật này nằm ở vị trí trung tâm trong tổng thể kiến trúc công trình. Phải chăng điều này cho thấy đến thời điểm xây dựng Wat Phu, Phật giáo nguyên thủy đã có chỗ đứng khá quan trọng trong đời sống tín ngưỡng của người Lào.
Phía sau ngôi đền là khe nước thánh. Đó là một khe suối nhỏ từ trên đỉnh núi đổ xuống chiếc máng gỗ và dẫn đến một chiếc chậu bằng đá hình thù của Yoni. Người Lào cho đây là dòng nước tinh khiết có tác dụng thanh tẩy tâm hồn, giúp cho con người gần với cõi tâm linh và hướng thiện. Hầu như ai đến đây cũng rửa mặt và uống nước để cảm thấy được thanh thản, an lành ở chốn thiêng liêng này. Tôi cũng đến rửa mặt và uống những giọt nước ngọt lịm chảy từ khe núi thần thánh ấy. Ngoài các khu đền chính, rải rác quanh các đền là các đền thờ rắn Naga, nhiều tượng Phật lớn nhỏ, rất nhiều hình voi được chạm trên các phiến đá khổng lồ và một số chum đá rất to chạm khắc dở dang.
Đến Wat Phu, chúng ta được chiêm ngưỡng và thán phục tài hoa và tâm hồn tuyệt diệu của người xưa đã làm nên những công trình kiến trúc đồ sộ, có giá trị trường tồn. Không những thế, trong không gian trầm mặc của Wat Phu, du khách có thể chiêm nghiệm về cuộc đời, vũ trụ, tâm linh trong không gian huyền ảo, thiêng liêng nơi đây./.
nguồn: vietlao.vietnam.vn/